Inhoud
De Noordoostpolder is een polder, gemeente en landstreek in de Nederlandse provincie Flevoland.
Qua landoppervlakte is Noordoostpolder de grootste gemeente van Nederland (Súdwest-Fryslân heeft een grotere oppervlakte als water meegerekend wordt). De grootste plaats van de gemeente is Emmeloord, waar ook het gemeentehuis staat.
Het voormalige eiland Urk (inclusief een later aangekocht aangrenzend deel van de polder) maakt geen deel uit van de gemeente Noordoostpolder, maar is een zelfstandige gemeente. Ook is een klein gedeelte van de polder door annexatie bij de Friese gemeente Lemmer gekomen ten behoeve van de bouw van de woonwijk Lemstervaart. De in 1942 drooggevallen polder is verdeeld over drie gemeenten en twee provincies, hoewel het overgrote deel behoort bij de gelijknamige gemeente in de provincie Flevoland.
Geschiedenis
Door het aannemen van de Zuiderzeewet in 1918 werd besloten tot de aanleg en inpoldering van de Zuiderzee/IJsselmeerpolders, het plan "Lely". De Wieringermeerpolder werd als eerste aangelegd. En omdat deze al in de Zuiderzee was aangelegd, nog voor de Afsluitdijk werd gesloten, was de Noordoostpolder strikt genomen de eerste IJsselmeerpolder. Aanvankelijk was het de bedoeling om eerst de Markerwaard aan te leggen. Maar door de slechte economische omstandigheden van de jaren dertig werd, na aanvankelijk te hebben gesproken over het afbreken van verdere droogmakerij, besloten om naar de andere kant van het IJsselmeer te gaan. Daar zou het waarschijnlijk makkelijker zijn om aspirant-boeren te vinden. Het achterliggende gebied was immers veel groter. Bovendien was de Noordoostelijke Polder, wat toen nog een dossiernaam was, veel kleiner en dus ook goedkoper in aanleg.
Bestand:Urk is geen eiland meer Weeknummer 39-40 - Open Beelden - 27585.ogv
Aanleg in 1939 van de dijk tussen Lemmer en Urk
Bestand:Ontginning in Noordoostpolder voltooid.ogv
Polygoon-journaal uit 1949 over de ontginning van de Noordoostpolder
Bestand:Boeren uit het rampgebied vinden nieuwe toekomst in Noordoostpolder Weeknummer 54-13 - Open Beelden - 28801.ogv
Polygoon-journaal over de Zeeuwse boeren in de Noordoostpolder in 1954
Op 2 februari 1936 werd met de voorbereidende werkzaamheden begonnen, en in 1937 werd de aanleg van in totaal 31,5 kilometer dijk aanbesteed. Op 3 oktober 1939 werd de dijk tussen Lemmer en Urk gesloten. Urk was voortaan geen eiland meer. In 1940 werd de dijk aan de zuidkant van de polder nabij Schokkerhaven gesloten, en kon het droogmalen beginnen. De polder viel officieel droog op 9 september 1942. Nu was ook Schokland niet langer een eiland; Schokland lag voortaan in de polder. Doordat de zeebodem tegen de Overijsselse kant sterk opliep, kon daar al in 1941 een eerste oogst (rogge) worden binnengehaald.
De kersverse polder werd al snel een toevluchtsoord voor onderduikers, omdat de arbeiders waren vrijgesteld van de Arbeitseinsatz. Van de afkorting NOP (voor de Noordoostpolder) werd in die tijd gezegd dat die ook stond voor "Nederlands Onderduikersparadijs". In totaal zouden er circa twintigduizend personen ondergedoken zijn geweest gedurende deze oorlogsjaren. In november 1944 werden bij een grote razzia ongeveer 1.800 pioniers en onderduikers opgepakt en via Vollenhove naar Meppel afgevoerd. De toenmalige landdrost Smeding heeft nog ongeveer de helft daarvan weten terug te halen, om zo de graanoogst nog te kunnen dorsen. Tot op de dag van vandaag zijn er nog zeker twee wegen in de polder terug te vinden die aan de onderduikers herinneren, onder andere de Onderduikersweg en het Onderduikerspad, in Espel/Creil.
Reeds in de Tweede Wereldoorlog werd begonnen met de bouw van boerderijen, in eerste instantie dezelfde typen als in de Wieringermeer. Deze staan voornamelijk aan de oostkant van de polder, meestal aan het begin van een weg. Omdat ze gebruikt werden om de polder in cultuur te brengen, heten deze boerderijen Cultuurboerderijen. Na de Tweede Wereldoorlog waren stenen en metselaars nog schaars; men maakte toen voor het eerst gebruik van prefab betonelementen. In 1947 begon de uitgifte van grond. De nieuwe boeren werden streng geselecteerd. Ze kwamen voornamelijk uit Friesland, Noord-Holland, en Zeeland (onder andere uit Walcheren dat in oktober 1944 door de geallieerden onder water was gezet). Na de watersnood van 1953 kwamen er nog veel boeren van Schouwen-Duiveland, Tholen en Zuid-Beveland over.
Bij de inrichting van de polder ging men uit van één centrale plaats (Emmeloord), en stervormige verbindingswegen naar tien kleinere dorpen. Deze vorm van inrichting is gedeeltelijk gebaseerd op de centrale-plaatsentheorie van de Duitse econoom en geograaf Christaller die deze in 1933 beschreef. Bij het ontwerp van de Noordoostpolder ging men nog uit van kernen op fietsafstand, maar de opkomst van eerst de bromfiets en later de auto maakte deze planning tijdens de uitvoering al achterhaald. In Oostelijk Flevoland, drooggevallen in 1957, kon men daarom van een indeling op grotere schaal (kernen op auto-afstand) uitgaan, waardoor een aantal geplande dorpen kon worden geschrapt.
Tegenwoordig zijn de (snelweg) A6 tussen Lelystad en Joure en de (autoweg) N50 tussen Emmeloord en Kampen de voornaamste verbindingswegen.
Voor de nieuwe polder waren verschillende namen in omloop; zo werd in 1944 de naam Urkerland officieel vastgelegd, net als de namen van de dorpen. In de oorlogstijd werden overigens ook wel Schokkerwaard, Urkerwaard en Nieuw Schokland genoemd als alternatieve naam voor de polder. In 1948 werd Noordoostpolder de officiële naam. Vanaf de instelling van de gemeente Noordoostpolder in 1962 tot de vorming van de provincie Flevoland in 1986, hoorde de polder bij de provincie Overijssel. Voor die tijd viel het gebied bestuurlijk onder het Rijk.
Op 1 november 2008 kreeg de Noordoostpolder er een dorp bij en het had daarmee het nieuwste dorp van Nederland: Schokland. Het voormalige eiland scheidt zich daarmee af van de kernen Ens en Nagele. Een nieuw ijkpunt in de geschiedenis van het voormalige eiland dat bijna in zee was verdwenen. Schokland bestaat uit niet meer dan vier huishoudens, een museum, een restaurant en de woning van de lichtwachter.
Economie
De Noordoostpolder is hoofdzakelijk een agrarische gemeente met veel akkerbouw. In 2012 werd een vergunning voor opsporen van schaliegas in de NOP verleend. Aan de westkust van de polder wordt Windpark Noordoostpolder aangelegd.
Herkomst van plaatsnamen in de gemeente
- Emmeloord ontleent zijn naam aan het dorpje op de noordpunt van het voormalige eiland Schokland. Dit eiland lag in de Zuiderzee. Het dorpje heette vroeger (1478) Emelwerth. Eem, het eerste deel van Emel-, komt van het Germaanse ami, een algemene aanduiding voor een natuurlijk waterverloop. Werth betekent terp. Vanaf 1650 zien we echter dat de naam omgezet is naar Emeloirt. Oirt (door de i achter de o wordt het uitgesproken als oort) betekent punt, net als in Dinteloort en IJoort (later IJdoorn). De overgang van werth naar oort heeft waarschijnlijk te maken met de afbrokkeling van het eiland Schokland. Daardoor was Emelwerth steeds minder een terp (heuvel in het land) maar kwam steeds meer op de punt (oirt) van het eiland te liggen.
- Kraggenburg heeft zijn naam ontleend aan de vroegere vluchthaven aan de uitmonding van het Zwolse diep, die nu als Oud Kraggenburg bekendstaat. De lichtwachterswoning, het eindpunt van een lange leidam, is na de inpoldering niet afgebroken en staat thans in het nieuwe land.
- Ens is op dezelfde manier als Emmeloord aan zijn naam gekomen. Het is genoemd naar het zuidelijke deel van het eiland Schokland. De woonkernen Middelbuurt en Zuidert vormden samen Ens, dat in 1859 werd ontruimd, toen het wonen daar te gevaarlijk werd.
- Nagele is een naam, die toen de Noordoostpolder ontstond, nog niet verdwenen was. Oude Zuiderzeevissers beweerden wel, dat ze hun netten scheurden aan de restanten van de plaats Nagele (op oude kaarten voorkomend onder de namen Naghele en Nakala) die eenmaal tussen Urk en Schokland lag. Bijgelovige zeelui hoorden er bij stormweer zelfs de klokken van de door de zee verwoeste toren luiden.
- Espel is ook de naam geweest van een dorp, dat ooit ten noorden van Urk lag. Dit verdwenen dorp komt in de historie ook onder de namen Espelbergh en Espelo voor.
Creil is ofwel vernoemd naar een zandbank in de voormalige Zuiderzee bij Staveren, ofwel naar het Creiler Woud. - Rutten is afgeleid van Ruthne, een dorp dat in de 14e eeuw nog ten noorden van Urk moet hebben gelegen.
- Bant is genoemd naar het dorpje Bantega, dat vroeger in Lemsterland lag en door het water van de toenmalige Zuiderzee verzwolgen is. In Lemsterland heeft men na de Tweede Wereldoorlog de naam Bantega gegeven aan een voormalig onderdeel van het dorp Echten.
- Luttelgeest werd genoemd naar een plaatsje dat eenmaal bij Kuinre lag.
- Marknesse is genoemd naar Marcnesse of Marenesse, een dorp dat volgens de kronieken eenmaal in de buurt van Urk en Schokland heeft gelegen.
- De naam Tollebeek verwijst naar een oud landgoed van de Heren van Kuinre; "In den tijde 1364 was Tollebeke een landgoeth nevens de sijtack van de rivier Nagel, dwelc den Heeren van Kuinre behoord?". Dit is dan ook de reden, dat alle straatnamen in Tollebeek verwijzen naar de jacht.
Bezienswaardigheden
- Voormalig eiland Schokland (Werelderfgoed).
- De moderne architectuur van het dorp Nagele en het museum Nagele.
- de Poldertoren.
- het Kuinderbos.
- de Casteleynsplas.
De Noordoostpolder maakte midden jaren negentig kans op opname op de UNESCO-Werelderfgoedlijst omdat de polder een uniek voorbeeld is van uitgevoerde blauwdrukplanning van een droogmakerij uit de twintigste eeuw. De lokale politiek verzette zich hier echter tegen omdat men bang was dat een beschermde status de economische ontwikkeling in de weg zou staan.[5] Schokland is sinds 1995 wel Werelderfgoed.
